Hương xưa: CHỢ GÒ VẤP - Trang Nguyên.

 CHỢ GÒ VẤP

Trong đời tôi thay đổi chỗ ở đến ba lần. Thời gian dài nhất sống ở Hoà Hưng. Do vậy, Chợ Hoà Hưng gắn bó với tôi nhiều kỷ niệm. Đặc biệt vào những ngày cuối năm Tết nhất rộn ràng những chiếc xe thổ mộ chở bông hoa còn đọng trong ký ức. Chỗ kế tiếp cũng để lại trong tôi nhiều hình ảnh đẹp của Chợ Bà Quẹo (nay là Chợ Võ Thành Trang) với từng đoàn xe lam từ Bà Điểm, Hóc Môn chở đầy rau xanh xuống phân phối trước khi trời sáng. Nơi ở cuối cùng là Làng Hoa Gò Vấp. Khi đó Làng Hoa đã không còn ý nghĩa của một làng trồng hoa lớn nhất Sài Gòn. Nhưng không hiểu sao, tôi lại nhớ nơi này rất rõ để có thể dẫn các bạn đi du hí một vòng chợ ở Gò Vấp.

Nhớ nơi này, chẳng qua đó là vị trí thuận tiện mà tôi có thể đi các chợ trong quận Gò Vấp mà không nhất thiết phải loanh quanh một chợ gần nhà. Chợ là nơi buôn bán những mặt hàng tiêu dùng, thực phẩm, thức ăn đồ uống như nhau. Có chăng là thứ tình cảm của người bán và người mua được thiết lập vì đã là khách hàng quen thuộc lâu ngày. Khách mua vài ba thứ rau quả người bán lại hào phóng cho thêm vài cọng hành hay ít cọng rau mùi, hoặc mua vài ba củ tỏi lại nhét thêm vào túi nylon vài ba trái ớt. Những nghĩa cử bé như hạt tiêu này dường như trở thành tập quán bán buôn của kẻ chợ từ ngày xa xưa còn giữ được đến giờ.

Ngôi chợ gần nhà tôi nhất là Chợ Cầu, đơn giản do chợ nằm dưới chân cầu bắc ngang rạch Tham Lương. Từ nhà, tôi có thể theo đường Phạm Văn Chiêu, rẽ trái ra đường Quang Trung đi thẳng đến chợ. Con đường này trước kia là tỉnh lộ 15, giới hạn từ xa lộ vành đai ngược vô là địa phận quận Gò Vấp. Tuy vậy, tôi vẫn thích đi chợ bằng những con hẻm vòng vèo trong xóm dẫn thẳng đến mấy sạp hàng bán buôn quen thuộc.

Chợ Cầu, trước kia cũng chỉ là một chợ nhỏ, sau này xây lại lớn hơn đáp ứng cho khu dân cư phát triển nhanh chóng lấp kín vùng đất trước đây là những bàu ao rau muống, rau màu.

Ngược đường Quang Trung về Ngã Năm Chuồng Chó (xưa kia là nơi huấn luyện quân khuyển từ thời Pháp sang thời VNCH), ngang qua đường Tân Sơn (bên hông phi trường quân sự Tân Sơn Nhất), quẹo ra đường Phạm Văn Bạch mới mở sau này, gặp ngay cái chợ nhỏ mọc lên khoảng cuối thập niên 1980. Ngôi chợ này khá nhếch nhác, lều, quầy sạp chiếm cả con đường mới mở còn tươi đất mới, trời mưa thì lầy lội, bước vào chợ một vòng đi ra cứ tưởng người đi làm ruộng mới về.

Nhưng thôi. Lui trở ra, hướng về phía trước bạn sẽ gặp Chợ Hạnh Thông Tây, cái tên nghe rất đỗi xa xưa còn giữ đến giờ. Chợ này cách nhà tôi chừng cây số. Phía sau chợ giáp con mương hàng rào phi trường quân sự Tân Sơn Nhất, nơi có một thời gian tôi thường ghé quán ông Năm nhâm nhi ly cà phê nhìn ngắm máy bay đáp xuống phi trường lúc mới sắm căn nhà nhỏ ở Ngã ba Bà Quẹo, lòng còn háo hức xách xe đi khám phá vùng đất gần nhà. Chợ Hạnh Thông Tây không khác gì các ngôi chợ buôn bán khác trên đất Sài Gòn, chỉ khác một điều, phía trước chợ lại là các quầy hàng bày bán đủ loại món ngon hấp dẫn người sành ăn.

Từ đây, nhích lên một chút gặp ngã ba, quẹo trái ra đường Thống Nhất (ngày xưa là con đường nhỏ mang tên Minh Mạng), quẹo phải ra đường Phan Văn Trị thì bắt gặp ngay Chợ Thông Tây. Không biết ngôi chợ này có bà con dòng họ gì với Chợ Hạnh Thông Tây hay không mà mang cái tên của một làng xưa có ghi tên trên bản đồ từ thời triều Nguyễn. Thế nhưng, Chợ Thông Tây chỉ mới mở sau này do phát triển các khu dân cư chung quanh đường Phan Văn Trị và Thống Nhất. Khu vực này, nguyên ngày xưa là các kho quân cụ, trại lính rất nhiều.

Theo đường Thống Nhất sang đường Lê Văn Thọ hướng ra Cây Trâm (tất cả những con đường khu vực này trước kia chỉ là những con đường làng) thông ra Làng Hoa Gò Vấp trở về Phạm Văn Chiêu, nơi có căn nhà nhỏ mà tôi trang trí nội thất bằng đồ gỗ Sài Gòn thập niên 1960 để tìm lại giấc mơ xưa. Từ đây đến chợ Thạch Ðà chừng năm ba phút. Cái tên Thạch Ðà nghe thật lạ lẫm với người cố cựu từng ở Gò Vấp ngày xưa. Ðây cũng là ngôi chợ mới mọc sau này vì trước 1975 vùng đất trước kia là ao trũng trồng rau muống của người miền Bắc di cư sau 1954 (hầu hết từ tỉnh Bắc Ninh vào Sài Gòn lập nghiệp, năm 1956 giáo xứ Thạch Ðà được thành lập). Bây giờ ở vùng này ngoại trừ mấy nhà máy may mặc và làm giày da, nhà cửa chi chít nối tiếp nhau ra tận tới xa lộ Ðại Hàn.

Cũng như khu giáo xứ Thạch Ðà, khu Xóm Mới hình thành sớm hơn một chút trong đợt di cư của người miền Bắc vào Nam năm 1954. Gò Vấp là một quận có các tên xóm như Xóm Thuốc (trồng thuốc lá), Xóm Gà, Xóm Thơm (chắc trồng thơm), Xóm Lư (làm lư đồng ở làng An Hội), Xóm Hố (do địa hình Gò Vấp vùng đất cao, lại có một vùng trũng rộng lớn giống như cái hố).

Xóm Mới tất nhiên do mới hình thành, cũng như chợ Xóm Mới xuất hiện ngay từ lúc người di cư mới đến. Chợ này nổi tiếng bán thuốc rê (thuốc Gò) nổi tiếng Nam kỳ Lục tỉnh, thuốc lào ba số 333 hoặc ba số 555. Trong khi Xóm Thuốc đã hình thành từ xa xưa, là nơi trồng cây thuốc lá cung cấp nguyên liệu cho nhà máy sản xuất thuốc lá Bastos, Mélia của Pháp thành lập ở Vĩnh Hội, Sài Gòn. Ngày nay, hiếm người lớn tuổi Sài Gòn còn quấn thuốc rê. Thuốc lào thì dành cho các bác mê điếu cày nhớ cố hương mua thuốc lào từ miền Bắc vào để hút, chứ Xóm Thuốc chẳng còn trồng thuốc lá nữa.

Lan man chuyện thuốc Gò như thế là đủ. Bây giờ đi tiếp qua đường Lê Ðức Thọ khi xưa là đường Hương lộ 17 chạy từ Xa lộ Ðại Hàn đến đường Phan Văn Trị ngày nay. Con đường này chạy qua làng An Nhơn, có Chợ An Nhơn nhưng không xưa cũ bằng Chợ Gò Vấp ở cuối đường tỉnh lộ 15 nối đường Lê Quang Ðịnh đi thẳng ra Cầu Bông, xưa kia gọi là cầu Cao Mên.

Chợ Gò Vấp là một trong những ngôi chợ xa xưa nhất trên đất Sài Gòn xây cất vào năm 1897 (Chợ Bến Thành, Chợ Quán và Tân Kiểng). Thực sự Chợ Gò Vấp thu hút sự quan tâm của tôi nhiều hơn các chợ vừa kể trên. Ngôi chợ mang địa danh cả một vùng đất lớn, có tên trên bản đồ từ 1815 do Trần Văn Học vẽ cho thấy con kênh Gò Vấp chảy qua địa phận làng Bình Hoà tỉnh Gia Ðịnh. Theo giải thích của nhiều biên khảo, sở dĩ có tên Gò Vấp nguyên do khi xưa vùng đất gò cao này có nhiều cây vắp (viết thành “vấp”) do đó trở thành địa danh của vùng đất. Trong Gia Ðịnh hoài cổ vịnh của một tác giả khuyết danh mà ông Trương Vĩnh Ký sưu tập được có lời thơ miêu tả: “Cái cầu Cao Mên / Thấy làm nguyên cột vấp, ván trai”.

Nhà văn Sơn Nam giải thích “vấp” âm gốc từ tiếng Khmer (Kompăp), là một loại danh mộc, cây cao, gỗ cứng chắc. Vậy thì, cây vắp hình dáng ra sao? Tại sao biến mất khỏi Gò Vấp mà không để lại một dấu tích? Chú thích trong Gia Ðịnh hoài cổ vịnh ghi: “Cây váp (vấp), lá như lá khế, thân cao xõng, cứng chắc, sắc tím đen, muốn dùng làm đồ xài thì dùng mới đốn còn tươi, để lâu thì dao búa đẽo cũng không vào, chịu đựng được nước mưa, đốt làm than để nấu đồng sắt, rất cần cho việc quốc gia”.

Một lần tôi đi Bình Phước tìm kiếm tư liệu cho cuốn sách “Nhà xưa Nam bộ”, bắt gặp một căn nhà cột gỗ thâm đen, chủ nhà kể đạn bắn trúng không hề hấn gì, chỉ khuyết một lỗ nhỏ. Cây cứng như sắt nên gọi là thiết mộc. Tuy nhiên, đây không phải là danh mộc thường được sử dụng làm cột kèo nhà gỗ truyền thống (có lẽ vì cứng chắc, búa rìu không đẽo nổi). Tôi về tra cứu tự điển thấy có tên Ironwood hay tên khoa học là Mesua Ferrea. Cây có nguồn gốc từ Ấn Ðộ.

Mới đây, tôi đọc được bài viết của anh Sơn Trần, cư dân quận Gò Vấp, quyết tâm đi tìm cây vấp. Hỏi thăm chẳng ai biết cây vấp ra sao, còn người cố cựu bảo do đô thị hoá, cây vấp đã biến khỏi Gò Vấp. Tình cờ đi sở thú, may mắn gặp được anh quản lý thảm thực vật. Lật sổ lưu chép, thảo cầm viên có hai cây vấp. Thế là niềm mong mỏi của anh thành hiện thực, mặc dù anh chỉ mới là cư dân của quận Gò Vấp này mới được 35 năm. Tình cảm đối với đất nơi mình ở thật đẹp biết bao!

Cũng như tôi khi nhìn lại những hình ảnh tài liệu Chợ Gò Vấp vào khoảng thập niên 1930, lòng chợt bồi hồi tưởng tượng những bóng cây trên con đường làng ra chợ là những cây vấp cuối cùng còn sót lại trước khi những ngôi nhà tranh mái lá, nhà gỗ xưa truyền thống bị thay thế bằng những ngôi nhà gạch mái ngói hoặc bê tông khang trang trên con đường nhựa mang tên tỉnh lộ 15, rồi là Nguyễn Văn Nghi ngày nay.

Chợ ở Gò Vấp còn nhiều ngôi chợ mới xây sau này như Chợ Tân Sơn Nhất cũng như vài ba ngôi chợ tiếp tục hình thành khắp nơi do mức độ đô thị hoá nhanh chóng, người tứ xứ kéo nhau về ở làm cho Gò Vấp trở thành một trong ba quận đông dân nhất Sài Gòn.

Trang Nguyên